Analyse lawinedoden: wel of niet meer slachtoffers?

Om te leren van lawinerampen en er in de toekomst beter mee om te kunnen gaan worden er door diverse landen en organisaties cijfers bijgehouden van lawineongevallen. Het doel is niet alleen om natuurlijke gevarenprocessen beter te begrijpen maar ook om ze te classificeren en te vergelijken met eerdere jaren én landen onderling met elkaar te vergelijken. Uiteindelijk gaat het erom lessen te trekken uit de analyse van waar veranderingen nodig zijn om de impact van dergelijke gebeurtenissen te beperken en beter te beheersen. Wij maakten een analyse uit de beschikbare cijfers.

Lange termijn: gemiddeld 100 doden per jaar

Al sinds de jaren ’70 zijn er statistieken over lawineongevallen beschikbaar voor alle Alpenlanden. Wanneer gekeken wordt naar de lange termijn dan sterven er gemiddeld jaarlijks 100 mensen in lawines in het Alpengebied. De aantallen verschillen echter van jaar tot jaar sterk. Het aantal slachtoffers in verschillende landen was vaak vergelijkbaar: vaak vielen er in dezelfde jaren vaak een bijzonder hoog (of bijzonder weinig) aantal lawinedoden. Langetermijntrends zijn ook zeer vergelijkbaar: in beveiligd terrein (pistes) daalde het aantal slachtoffers aanzienlijk, terwijl het in open terrein (off-piste) daalde na een piek in de jaren 80 en sindsdien relatief constant is gebleven. De oorzaak zou vooral gelegen in het feit dat er een toename is van lawinepreventie en -equipment als ook de -voorlichting.

Middellange termijn iets lager: gemiddeld 84 per jaar.

Als we kijken naar de cijfers op middellange termijn, vanaf 2018 tot en met het huidige seizoen dan kunnen we concluderen dat het gemiddeld aantal doden door een lawine iets onder het langjarige gemiddelde van 100 per jaar ligt, namelijk op 84. Een stuk lager dan het langjarig gemiddelde. Dit cijfer wordt nog eens naar boven beïnvloed door een “dodelijk” seizoen van 2020/2021. Toen lag het aantal lawinedoden op 129 waarbij vooral het grote aantal doden in Frankrijk, Zwitserland en Italië op viel. Daarover later meer.

Seizoen	#lawinedoden
2018-2018	95
2019-2020	53
2020-2021	129
2021-2022	70
2022-2023	72 (tot nu toe)

Bron: Fatalities – EAWS (avalanches.org)

Dit seizoen (2022/2023) zijn er tot nu (eind maart 2023) toe dus 72 lawinedoden te betreuren. Dit cijfer betreft alle landen waar geskied kan worden. Dus met inbegrip van landen als Slovenië, Polen, Tsjechië, Roemenië, Andorra etc. Maar het zal je niet verbazen dat de meeste doden in de “bekende” ski-landen voorkomen: Frankrijk (nu 16), Italië (nu 16), Oostenrijk (nu 15) en Zwitserland (nu 15). Daarmee is het aantal dodelijke slachtoffers dit seizoen al hoger dan vorig seizoen, maar by far nog niet in de buurt van het jaar 2020/2021.

Nederlandse slachtoffers dit seizoen

Ik heb nergens kunnen vinden waar het aantal Nederlandse slachtoffers van lawines wordt bijgehouden. Om dit aantal in kaart te brengen ben ik aangewezen op Google en kom ik voor dit seizoen 2022/2023 op 6 dodelijke slachtoffers als gevolg van een lawine. Weet jij er meer, laat ’t dan gerust weten.

Maart 2023: 2 (Serfaus, Nendaz)
Februari 2023: 2 (Saint-Colomban-des-Villards)
Januari 2023: 2 (Hintertux, Turracher Höhe)

Een politiehelikopter ondersteunt bij de zoektocht naar een Nederlands slachtoffer van een lawine in Serfaus (maart 2023) | Foto: Saskia Smulders

Doden bij soorten lawines

Als we kijken naar het meest recente seizoen (2022/2023) en een analyse maken bij wat voor omstandigheden de lawine tot stand kwam dan zien het volgende:

Verse sneeuw: 15
Zwakke onderlaag: 16
Wind slap: 24
Overig: rest

Wanneer we de soorten lawines in 2022/2023 per land bekijken zijn er opmerkelijke verschillen: zo komt een lawine met dodelijke afloop in Oostenrijk vooral voor door de optreding van een zwakke onderlaag, terwijl in Frankrijk veel vaker verse sneeuwval de reden voor een dodelijke lawine was. Nb: niet van iedere lawine is data beschikbaar over wat voor soort lawine het betrof.

Ingezoomd: Oostenrijk

In Oostenrijk houden ze niet alleen bij hoeveel mensen er sterven als gevolg van een lawine, maar houden ze ook alle ongevallen op de pistes bij. Elk jaar vinden er in Oostenrijk meer dan 8.000 ongevallen plaats op de pistes. Het betreft ongevallen waarbij de Alpenpolitie is betrokken en betreffen dus niet alleen lawinedoden. Ze worden geregistreerd op skipistes, skiroutes en langlaufloipes. In onderstaande tabel zie je een weergave van het aantal ongevallen (dus ook inclusief de lawine doden). Gemiddeld ligt daar dus het gemiddeld aantal ongevallen op 173. Hoe zich dit verhoudt tot andere landen is onbekend.

Dit seizoen kwamen er al 19 mensen winter om het leven bij ongelukken op Tiroolse pistes (dus niet per sé door lawines)– vier meer dan vorig jaar. Ook het aantal zwaargewonden nam toe.

Bron: Winterverslagen 2020/21 van SLF en ÖKAS – Veiligheid – Bergsporten – Duitse Alpenclub (DAV) (alpenverein.de)

Weetjes over lawines

Een kubieke meter verse poedersneeuw weegt 30 tot 50 kilo, terwijl oude sneeuw 500 tot 700 kilo kan wegen. Een grote sneeuwlawine kan wel 300.000 kubieke meter sneeuw bevatten.

Een droge sneeuwlawine of stuiflawine bestaat uit losse, opstuivende sneeuw en ziet eruit als een soort rookwolk van sneeuw. Droge sneeuwlawines kunnen een snelheid van meer dan 300 kilometer per uur bereiken. Vooraan de lawine ontstaat een drukgolf die bomen en soms zelfs huizen omver blaast.

De kracht van een lawine is zo groot dat skiërs soms naakt onder de sneeuw worden teruggevonden. De lawine heeft hen de kleren van het lijf gerukt.

Dat hard schreeuwen een lawine kan veroorzaken is een broodjeaapverhaal. Alleen extreem harde geluiden zoals die van een explosie kunnen een lawine triggeren.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwamen naar schatting 80.000 soldaten om het leven als gevolg van lawines in de Tiroler Alpen. Een groot deel daarvan werd expres veroorzaakt. Een goedgemikte granaat kon een lawine in gang zetten die in een klap honderden soldaten uitschakelde.

De lawine met het recordaantal slachtoffers ontstond op 31 mei 1970 in Peru na een aardbeving. 18.000 mensen kwamen om het leven toen de lawine van ijs en modder over de plaats Yungay denderde.

In de Alpen is vooral de lawine in Galtur van 3 februari 1999 berucht, waarbij 37 mensen, waaronder 6 Nederlanders omkwamen. Een familiedrama voltrekt zich wanneer een 800 meter brede lawine het chalet van twee gezinnen uit de Achterhoek van de aardbodem vaagt. Twee vaders en vier kinderen vinden daarbij de dood. Beide moeders ontsnappen aan het natuurgeweld omdat zij op dat moment boodschappen doen.

Oorzaken voor meer dodelijke ongelukken

Een van de redenen hiervoor is het gebrek aan sneeuw dit jaar. Volgens statistieken van de Oostenrijkse Raad van Toezicht voor Alpine Veiligheid (ÖKAS) stierven tussen de eerste november vorig jaar en 14 maart van dit jaar 19 mensen in de skigebieden van Tirol. In de afgelopen tien jaar zijn er in deze periode nooit dodelijke slachtoffers gevallen, in het tienjarig gemiddelde zijn dat er net geen 12, in de winter van 2021/22 waren dat er 17. Het aantal gewonden op de is tot nu toe 1561 – slechts iets meer dan in het vorige seizoen (1554) en het gemiddelde van de afgelopen tien jaar (1524).

Gebrek aan sneeuw

Viktor Horvath, hoofd van de Alpenpolitie Tirol, merkt ook op dat er vooral aan het begin van de winter tal van ongelukken waren aan de rand van de hellingen als gevolg van het gebrek aan sneeuw, wat eindigde in ernstige verwondingen of de dood van de slachtoffers. De omstandigheden in de skigebieden zijn echter niet alleen verantwoordelijk voor de hoge aantallen. “Te hoge snelheden, ongecontroleerd skiën door gebrek aan fysieke fitheid en weinig voorzichtigheid zijn vaak de oorzaken”, zegt hij. “Het zal belangrijk blijven om meer preventie na te streven om enerzijds het aantal ongevallen te verminderen en anderzijds meer veiligheid te hebben.”

Meer zwaargewonden

“Er vielen echter meer zwaargewonden”, zegt Matthias Knaus, managing director van ÖKAS. “In de zoektocht naar de redenen voor deze ontwikkeling rijst de vraag wat deze winter bijzonder heeft gemaakt. Het was vooral één ding: heel droog”, zegt Knaus. “En door de kleine sneeuw vielen er veel zwaargewonden en doden.” Hoewel de situatie in de afzonderlijke skigebieden niet op één hoop kon worden gegooid, heeft elk zijn eigen kenmerken en een vergelijking van de gebeurtenissen op lagere hellingen en die in off-piste terrein is moeilijk, “in principe kan worden gezegd dat de lage sneeuwval zeer harde en ijzige omstandigheden heeft veroorzaakt, vooral rond de jaarwisseling.”

Aantal lawinedoden in Oostenrijk

Terug naar de lawinedoden. Als we inzoomen op de cijfers van de ongevallen en alleen de lawinedoden hier uit filteren dan zien we het volgende beeld:

2018/2019: 22
2019/2020: 13
2020/2021: 14
2021/2022: 18
2022/2023: 15 (tot nu toe, eind maart 2023)

Ingezoomd: Zwitserland

In Zwitserland wordt n 1998 begon de SLF met het archiveren van alle bekende lawines met letselschade of materiële schade sinds 1936 in een database. Hieronder zie je het aantal slachtoffers.

Aantal lawinedoden in Zwitserland

2018/2019: 21
2019/2020: 7
2020/2021: 32
2021/2022: 14
2022/2023: 14

Ingezoomd: Frankrijk

Aantal lawinedoden in Frankrijk

2018/2019: 13
2019/2020: 12
2020/2021: 40
2021/2022: 9
2022/2023: 16

Waarom zoveel dodelijke slachtoffers in 2020/2021 in Frankrijk en Zwitserland?

Het is opvallend dat in de cijfers van Zwitserland en Frankrijk in beide gevallen één jaar met veel dodelijke slachtoffers te zien is: het jaar 2020/2021. Research leerde mij dat er in dat jaar in Frankrijk en Zwitserland extreem veel zgn. “gleitschneelawines” waren. Deze lawines zijn voor veel deskundigen een lastig fenomeen; de kennis erover ontbreekt nog altijd behoorlijk omdat ze zo onvoorspelbaar zijn. Zelfs met explosieven zijn ze niet te voorkomen. Deze lawines worden dus ook niet getriggerd door off-piste skiërs.

foto: A. Schmidt, 09.02.2018 | Bron: Weekverslag 09-15 februari 2018 – SLF

Bij een “gleitschneelawine” scheurt het sneeuwdek als het ware open (dit wordt “fischmaul”genoemd, zie foto hierboven) en dan gaat de boel glijden. Probleem is drieërlei: 1) als het sneeuwdek openscheurt ben je eigenlijk al te laat 2) vaak is het sneeuwdek al opengescheurd maar is de bovenkant nog bedekt met sneeuw waardoor je de scheur niet ziet. 3) een dergelijke lawine komt al voor op hellingen met een hellingspercentage van 15%; helemaal niet steil dus. Levensgevaarlijk!

Hieronder zie je een gleitschneelawine in Val d’Isère. Deze is door de pisteurs getriggerd met gebruikmaking van het spuiten met water.

Niet in Oostenrijk

Zoals je hebt kunnen lezen was het aantal dodelijke slachtoffers in datzelfde jaar in Oostenrijk helemaal niet hoog of veel hoger te noemen. De verklaring is in dit geval simpel: daar hadden ze juist geen “last” van gleitschneelawines.

Slachtoffers veroorzaken lawine zelf

In de overgrote meerderheid van de dodelijke ongelukken door een lawine veroorzaakten de slachtoffers de lawines zelf. Terwijl het 15-jarig gemiddelde aan het begin van de jaren ’50 soms nog minder dan tien slachtoffers per jaar was, steeg het in de jaren zestig en zeventig sterk, en bereikte het in de jaren tachtig een triest record met bijna 27 lawineslachtoffers per jaar. De sterke toename van het aantal slachtoffers op open terrein vond plaats in een periode waarin het wintertoerisme zich sterk ontwikkelde, de bouw van skigebieden booming was en de mobiliteit van de bevolking toenam.

Hoewel het aantal wintersporters buiten de beveiligde gebieden bleef toenemen, daalde het aantal slachtoffers in de jaren 90 (gemiddeld 20 slachtoffers per jaar). Meer preventiewerk, betere informatie over de lawinesituatie of de steeds vaker voorkomende lawine-noodapparatuur (lawinetransceiver, sonde, schop) hebben waarschijnlijk bijgedragen aan deze positieve cijfers.

Lawine ongeluk = levensgevaar

Volgens de statistieken overleeft slechts iets meer dan één op de twee als je volledig begraven wordt door een lawine (hoofd in de sneeuw). De meest voorkomende doodsoorzaak van volledig begraven personen is verstikking, omdat de begraven persoon vaak geen of slechts een kleine ademhalingsholte heeft. Daarom neemt de overlevingskans van een volledig begraven persoon al na 15 a 20 minuten aanzienlijk af. Om deze reden is de snelle locatie en bevrijding van een begraven persoon door de mede-wintersporters van cruciaal belang. Maar zelfs zonder volledig begraven te worden is er levensgevaar als je wordt weggevaagd door een lawine: minstens één op de zeven slachtoffers sterft aan ernstige verwondingen. Hieronder zie je grafisch weergegeven wat je overlevingskansen zijn.

Kort na de redding bestaat trouwens nog steeds een groot gevaar van overlijden, door de zogenaamde reddingsdood. Daarbij brengt de op gang komende bloed-circulatie zoveel afvalproducten van de stofwisseling uit de ledematen terug naar de centrale organen, dat deze daardoor vergiftigd worden en kapotgaan.

Meeste ongelukken bij niveau 3 (aanzienlijk)

Ik schreef het al eerder: de meeste lawineongelukken vinden plaats bij niveau 3. Op steile hellingen treden spontane lawines op die ook tot vlakker en dieper gelegen gebied kunnen reiken. Op normale hellingen kan een enkele skiër al een lawine veroorzaken. Ski-toeren, dus buiten de piste, kunnen alleen plaatsvinden onder leiding van een ervaren gids. Niveau 3 is het meest gevaarlijke niveau! Zo’n 80% van de lawines en daarbij behorende slachtoffers valt ten tijde van dit niveau. Knoop dit goed in je oren! Dat blijkt ook uit de cijfers van het Zwitserse SLF:

Conclusies

Als we al het bovenstaande in ogenschouw nemen mogen we de conclusie trekken dat het aantal dodelijke slachtoffers als gevolg van een lawine dit jaar niet per se hoger is dan vorig jaar en ook niet hoger dan het middellange gemiddelde. Wanneer we het langjarige gemiddelde van 100 slachtoffers per jaar in aanmerking nemen dan geldt zelfs dat het gemiddelde aan het dalen is. Er zijn dus niet meer dodelijke lawineslachtoffers dan anders. Vanzelfsprekend kunnen er van jaar tot jaar verschillen zijn, zoals in het jaar 2020/2021 toen er veel meer sprake was van gleitschneelawines dan anders.

Voortschrijdende technologie

Dat is op zich opmerkelijk als je weet dat in de afgelopen decennia de aandacht voor freeriden, tourskiën en off-piste gaan sterk is toegenomen wat ook resulteerde in een groter absoluut aantal mensen wat dit doet. Je zou dan statisch gezien kunnen verwachten dat het aantal dodelijke slachtoffers zou moeten toenemen. Dat dit niet gebeurde is waarschijnlijk vooral te wijten aan meer aandacht voor veiligheid, maar ook meer innovaties op het gebied van veiligheid. Denk bijvoorbeeld aan de komst van zaken als de avalanche lung of steeds beter wordende lawinepiepers.

Schaal

Feit blijft dat de meeste lawinedoden vallen bij niveau 3. Een niveau wat -onterecht- op de schaal van 5 als “gemiddeld” wordt gezien. Dit niveau bevindt zich immers in het midden van deze 5-punts schaal. Maar niets is minder waar: het overgrote gedeelte van de lawines vindt plaats bij dit niveau. Daar ligt wat mij betreft ook een kans om verbetering in aan te brengen door de schaal aan te passen. Daarnaast is en blijft voorlichting cruciaal!

Zelfoverschatting

Feit blijft bovendien ook dat veel skiërs als gevolg van zelfoverschatting er nog altijd voor kiezen om onvoorbereid en zonder de juiste equipment (minimaal de drie-eenheid: sonde, schep en pieper) op pad gaan. Het blijkt keer op keer dat bovendien kennis van het terrein zelf, de sneeuw en andere geologische aspecten ontbreken met de dood tot gevolg.

Wel meer ongelukken op de piste

Maar………er zijn dus wél meer dodelijke en zware ongevallen op de piste. Met name dit jaar is dit aantal in Tirol/Oostenrijk sterk toegenomen. Zij waren dus niet het slachtoffer van een lawine, maar stierven als gevolg van een ongeluk op de piste of raakten zwaar(der) gewond. De reden hiervoor lijkt vooral te liggen in het gebrek aan sneeuw. Vooral ten tijde van de jaarwisseling 2022 naar 2023 was er veel te weinig sneeuw. Dat gecombineerd met te hoge snelheden, alcoholgebruik, ongecontroleerd skiën door gebrek aan fysieke fitheid en weinig voorzichtigheid resulteerde in deze bedroevende cijfers. In aanmerking genomen dat de klimaatverandering in de (nabije) toekomst voor steeds minder sneeuw gaat zorgen zou het aantal dodelijke slachtoffers als gevolg van een ongeluk wel eens verder kunnen gaan toenemen. Dat aantal zal daarom harder groeien dan het aantal slachtoffers als gevolg van een lawine.

Nog even dit…

Dit artikel betreft natuurlijk een analyse van droge cijfers. Ik realiseer me dat achter deze cijfers vaak veel verdriet en ellende schuil gaat. Ik wil dan ook mijn medeleven uitspreken richting alle nabestaanden van alle dodelijke lawineslachtoffers. Bij het schrijven van dit artikel had ik het lawineongeluk wat onlangs in Serfaus plaatsvond en waarbij de 20 jarige Nederlandse Sarah om het leven kwam in mijn hoofd. Simpelweg omdat ik daar zelf op dat moment zeer vlak bij in de buurt was. Voor mij is zij het gezicht van deze tragedies en ik wens haar nabestaanden, familie en vrienden alle sterkte, warmte en licht toe om dit verlies te verwerken.